شعار روز جهانی موزه ها برای سال ۲۰۲۳  از سوی ایکوم جهانی این چنین است:

: Museums, Sustainability and Well-being/ موزهها، پایداری و به زیستی یا حالِ خوب

ارتقای بهداشت و سلامت جامعه در ذیل هدف سوم از اهداف هفدهگانه برای دستیابی به توسعه پایدار جهانی از سوی سازمان ملل متحد با عنوان: «good health and well-being» در نظر گرفته شده است.

آن چه که مشخص است بخش «well-being»از این هدف در شعار روز جهانی موزه‌ها در سال ۲۰۲۳ به‌طور مشخص مورد اشاره قرار گرفته است.

اصطلاح «well-being»به مولفه های گسترده ای از جمله سلامت جسمانی و حتی رفاه اقتصادی افراد اشاره دارد، لیکن آنچه که به موضوع موزهها و روز جهانی آن مربوط میشود بیشتر در حوزه امور روانشناختی، اجتماعی و معنایی سلامت جامعه تاکید دارد. موزه ها و به طور کل مقوله میراث فرهنگی میتوانند نقش بسیار موثری در ارتقای سلامت روان جامعه انسانی ایفا کنند، از این روست که در ترجمه‌ی «well-being»، در فارسی به جای عبارت «بهزیستی» از عبارت «حالِ خوب» نیز بهره گرفته شده اما به راستی موزه ها و به‌ طور کل، «میراث فرهنگی»چگونه می‌توانند بر حالِ خوبِ جامعه تاثیرگذار باشند؟

در مقدمه‌منشور ونیز، که یکی از معتبرترین اسناد بین‌المللی حفاظت میراث فرهنگی و مورد اعتنا جهانیان از دهه‌ی هفتاد قرن بیستم میلادی تاکنون است، میراث فرهنگی در تناظر با اصطلاح«witnesses living» یعنی «شاهدان زنده» آمده است، یعنی آثار فرهنگی اعم از منقول و غیرمنقول شواهدی زنده هستند از دوره تاریخی ای که آن را روایت می کنند با این هدف که جامعه بشری این آثار را از منظر «ارزش های انسانی مشترک» درک کرده، مورد حفاظت قرار داده و به نسل‌های آتی بسپارد. 

میراث فرهنگی از این منظر فارغ از تفاوت‌های قومی، مذهبی، نژادی و جغرافیایی در زمره‌ی ارزش‌های انسانی قلمداد شده و به عنوان یک میراث و ارزش مشترک بشری تعریف می گردد.

اینکه چرا میراث فرهنگی و تبلور آن در موزه ها به مثابه‌ ارزش انسانی مشترک مورد توجه قرار می گیرد بسیار حائز اهمیت است. برای تبیین این موضوع، به متن مصرح در ماده‌ ۱ قانون اساسنامه‌ سازمان میراث فرهنگی ایران که تعریفی از میراث فرهنگی را ارائه می کند توجه می‌کنیم چرا که تا حدودی راهگشاست.

 در این بند، به ترادف معنایی و ارتباط عبرت‌اندوزی از میراث فرهنگی اشاره دقیق شده است: ... از طریق شناسایی «میراث فرهنگی»... زمینه های «عبرت» برای انسان فراهم می‌آید. «عبرت» در لغت عرب از ریشه‌ی «عَبَر» به معنای «گذر کردن» و «عبور کردن» است. به عبارتی، عبرت گرفتن یعنی از ظاهر یک شیء عبور کرده و به درون و  بطون آن نظر افکنیم و از آن بیاموزیم. از این‌رو، عبرت گرفتن در معنای آموزش، پند و اندرز آمده است.

در خطبه ۱۸۲ نهج البلاغه آمده: وَ اِنَّ لَکُمْ فِى القُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبَرةٌ «برای شما در قرون گذشته عبرتی است» با این حال، در افواه عموم از مفهوم عبرت، عمدتاً بار منفی آن مورد نظر قرار گرفته است، یعنی عموماً این‌گونه مستفاد می‌شود که شخصی در گذشته کار نادرستی انجام داده است و حال امروز باید از آن درس عبرت گرفت، این نوع نگاهِ منفی، عبرت‌اندوزی از میراث فرهنگی را صرفاًمحدود به این می کند که برای نمونه از دیدن کاخ ها و بناهای تاریخی باید متنبه شد که حاکمان ظالم و جائر آن مرده و کاخ هایشان باقی ماندهاست، این در حالی‌ست که واژه‌ی عبرت که در قرآن به دفعات نیز ذکر شده است دارای بار معنایی مثبت و ارزشمند است. به همین دلیل است که در «غرر الحکم» از علی (ع) آمده است: إنّ فی کُلِّ شَیءٍ مَوعِظَةً وعِبرَهً «در هر چیزی عبرت و پندی نهفته است.» با این شرط که با چشم غیرظاهر بین بدان بنگریم.

از میراث فرهنگی و موزه ها چه عبرتی می توان آموخت که مایه آرامش و حالِ خوبِ جامعه شود؟ همان طور که پیش از این گقته شد، مهم‌ترین نکته آن است که این آثار شاهدانی زنده از میراث و ارزشهای مشترک بشری هستند، ارزش‌هایی که تلاش موفق انسان برای زیست خلاقانه، ساختن هنرمندانه و آباد کردن زمین و زمان در درازای تاریخ را روایت میکنند، تجربه های او را در طولِ تاریخ بیان می کند، بی‌شک حیرت‌آور و عبرت‌اندوز است که چگونه انسان از عصر حجر تا عصر آهن و مفرغ و دوره های تمدنی پی در پی در فراز و فرود تاریخ، در جایْ‌جای زمین چگونه زیسته است و امروز در عصر دیجیتال و پسادیجیتال به آینده می‌اندیشد. 

چنین روایتی مگر غیر از موزه ها جایی برای بیان خواهد داشت؟ مگر آموزگاری غیر از میراث فرهنگی می تواند چنین درس و پندی را به بشر هدیه دهد؟ بر این مبنا، موزه ها و میراث فرهنگی چنانچه در جایگاه یک آموزگار و ما در جایگاه آموزنده قرار گیریم و فرآیندِ پند و اندرزگیری و عبرت‌اندوزی از این آثار جریانِ ساری بیابد؛ بدیهی است که می‌تواند حالِ خوبِ جامعه دست‌یافتنی‌تر شود.

 این چنین آموختنی اگر از موزه ها و میراث فرهنگی بدست آید حالمان را خوب می کند چرا که موزه ها و میراث فرهنگی در بحران فراموشی و هویت انسان در دوره معاصر چراغ راه زندگیمان می‌شود.

یادداشت: مصطفی پورعلی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی