مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

مجموعه فرهنگي تاريخي نياوران با شماره ثبت ملی 2025 داراي ابعاد چندگانه تاريخي، معماری، هنري و طبيعي است که نمي توان آن را محدود به يک يا چند موضوع خاص نمود؛ اما آنچه اولويت و موضوع اصلي اين مجموعه را شامل مي شود پيشينه آن در قالب روايت هاي شفاهي و مکتوب و مجموعه آثاري است که متعلق به دو سلسله قاجار و پهلوي است.

این مجموعه دارای بناهای شاخص با معماری منحصربفرد و مخازن غنی همانند کشکولی است با معماری متنوع و متفاوت از دو دوره تاریخی قاجار و پهلوی، سابقه تاریخی نزدیک به دو قرن و حضور دو سلسله حکومتی در آن و زندگی یا حکومت 6 پادشاه ایران که باعث شکل گیری وقایع بسیار مهم ملی در این مجموعه تاریخی شده است که از آن جمله می توان به صدور فرمان مشروطه، برگزاری برخی از جلسات و مذاکرات ملی شدن صنعت نفت و خروج محمدرضا پهلوی از کشور اشاره نمود.

باغ نیاوران نیز با تنوع زیستی منحصربفرد، یکی از معدود باغ های ایرانی است که اسلوب کامل باغ سنتی ایرانی در آن رعایت شده و وجود درختان کهنسال، گونه های مختلف جانوری، چندین قنات قدیمی و ... یک میراث طبیعی ملی را فراهم ساخته است.

عناصر این مجموعه فرهنگی تاریخی عبارتند از: باغ تاریخی با وسعتی قریب به 11 هکتار، 6 موزه (کاخ موزه اختصاصی نیاوران (سال بازگشایی: 1365)، موزه جهان نما (سال بازگشایی: 1376)، کاخ موزه صاحبقرانیه (سال بازگشایی: 1377)، موزه کوشک احمدشاهی (سال بازگشایی: 1379)، موزه کتابخانه اختصاصی (سال بازگشایی: 1383) و موزه خودروهای اختصاصی (سال بازگشایی: 1391))، باغ موزه کتیبه ها، مرکز اسناد، کافه کاخ، زمین تنیس، گلخانه ها و بخش های اداری.)

موضوع موزه: کاخ موزه/ تاریخی/ هنری/ باستان شناسی/ مردم شناسی/ تاریخ طبیعی/ عمومی

نشانی موزه: تهران، خیابان شهید باهنر (نیاوران)، میدان شهید باهنر، مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، تلفن: 22282020-22282050-22287004

بخش های مختلف موزه: 

کتابخانه: دارد- فعال

کارگاه و آزمایشگاه مرمت : دارد- فعال

بخش پژوهشی : دارد- فعال

روابط عمومی : دارد- فعال

فروشگاه محصولات فرهنگی : دارد- فعال

نمازخانه : دارد- فعال

کافی شاپ : دارد- فعال

امکانات موزه برای افراد توانیاب:

• راهنمای گردشگری صوتی (همراه با نمایش متن): مناسب برای عموم گردشگران، ناشنوایان و معلولین جسمی حرکتی
• امکان بهره مندی از مترجم ناشنوایان و رابط زبان اشاره در زمان تور ویژه بازدید ناشنوایان
• اتاق مادر و کودک

نام رئیس موزه و شماره تماس: بیژن مقدم جهانگیری – 22287004

امکان بازدید مجازی:  دارد، تور مجازی 360 درجه (در حال راه اندازی)/ پادکست نی آوران/ راهنمای گردشگری صوتی/ واقعیت مجازی (VR)/ واقعیت افزوده (AR)

نشانی شبکه های اجتماعی موزه:

تارنمای رسمی: www.niavaranmu.ir

اینستاگرام: niavaran.mu

تلگرام: niavaranmu

صفحه توییتر:  niavaran_mu

صفحه آپارات: niavaran.mu

تاریخچه

فتحعلی شاه (دومین پادشاه سلسله قاجار) و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران (پایتخت) بر دامنه ‌های رشته كوه البرز بنا كردند كه بعدها منطقه ییلاقی شمال تهران را تشكیل داد. یكی از این كاخ ‌های سلطنتی كوهپایه ‌ای، كاخ نیاوران است كه گذار زمانی طولانی در دوران پرفراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌ های مختلف، این مجموعه را به عنوان مکانی شاخص در صحنه وقایع سیاسی دو قرن اخیر ایران مطرح می‌ نماید.

ابتدا شاهان قاجار این مکان خوش آب و هوا را جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند. فتحعلی شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می دهد تا در منطقه ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. در کنار روستایی که «گُرده وِی» یا «گُرده بِه» خوانده می شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلی شاه که در جای نیزار ایجاد شد را «نی آوران» نامیدند که بعدها به نام «نیاوران» مشهور شد.

محمدشاه (سومین پادشاه سلسله قاجار) نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده ای بنا کرد و پس از وی ناصرالدین شاه (چهارمین پادشاه سلسله قاجار) در سال 1267 قمری (1230-1229 شمسی) دستور ساخت «کاخ صاحبقرانیه» را در باغ نیاوران داد.

آخرین و شاعرانه ‌ترین بنای دوران قاجار با خصوصیات منحصربفرد و جاذبه و آراستگی که در این باغ ساخته شده، کوشک احمدشاهی متعلق به دوره احمدشاه (هفتمین و آخرین پادشاه سلسله قاجار) است. در زمان حکومت محمدرضا پهلوی (پهلوی دوم)، برخی از بناهای کوچک این باغ تخریب شد و کاخ نیاوران با سبکی مدرن ساخته شد که طی سال های 1346 تا 1357 جهت سکونت وی و خانواده اش مورد استفاده قرار گرفت.

پس از خروج خانواده پهلوی دوم از کشور در تاریخ 26 دیماه 1357، کاخ ها پلمپ شد و سپس در بهمن 1357 توسط گارد شاهی تحویل نیروهای محلی نیاوران و پیش نماز و روحانی معتمد محل، مرحوم حاج آقا سید حسن مصطفوی داده شد. آنها 22 بهمن در مسجد گرد هم آمدند، کمیته نیاوران را ساختند و در روزهای بعد پاسداران گنجینه تاریخی نیاوران شدند و پایه موزه های آینده را ایجاد نمودند.

تا سال 1365 این مجموعه تحویل نماینده دولت وقت (دولت بازرگان) بود و در دوره ای دیگر نیز کلیه اموال کاخ ها، صورت برداری و ارزش گذاری شد. بر اساس لایحه قانونی مربوط به کاخ موزه های نیاوران و سعدآباد و نحوه ارزیابی و نگهداری اموال مربوط مصوب 23/01/1359 شورای انقلاب، تمامی اموال موجود در کاخ های فوق الذکر توسط کمیسیونی که با عضویت نمایندگان نخست وزیری، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت امور اقتصادی و دارایی، بانک مرکزی ایران و بانک ملی، دادستانی کل کشور و بنیاد مستضعفان (موسوم به هیأت هفت نفره) تشکیل شد، مورد رسیدگی و ارزیابی قرار گرفت و کلیه اموال ارزش گذاری شد و طبق صلاحدید این گروه، طلاهای موجود در این کاخ ها، تحویل بانک مرکزی داده شد و بعضی اموال دیگر تحویل بنیاد مستضعفان گردید و نهایتاً پس از تهیه فرم ها و لیست های صورتحساب و شناسنامه های اموالی و چیدمان موزه ای، در سال 1365 به عنوان کاخ موزه برای بازدید عموم گشایش یافت.

باغ تاریخی نیاوران

در کنار عمارت های قدیمی، باغ تاریخی نیاوران نیز دارای ویژگی های منحصر بفردی است و به عنوان یکی از نمونه های خاص باغ ایرانی محسوب می شود. باغ ایرانی به باغ ‌هایی گفته می‌شود که بر پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن از جمله ساختار هندسی، آب و درختان و کوشک میانی و غیره عمدتاً در فلات ایران و مناطق پیرامونی متأثر از فرهنگ آن رواج داشته‌ است. شکل باغ ایرانی شامل انتظام آب، انتظام گیاه و انتظام معماری است. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد اولین باغ ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات ‌ها شکل گرفته‌است.

در باغ نیاوران نیز از زمان شکل گیری آن در دوره قاجار تا به امروز، چهار رشته قنات فعال وجود دارد: قنات انیس الدوله، قنات دیوانخانه، قنات اندرون و قنات محمدرضا که این آخری ظاهراً از قنات های قدیمی نیاوران بوده که داخل باغ صاحبقرانیه افتاده است و به طور سطحی در جویبارهایی با شیب های متفاوت تقسیم شده و شدت و حجم جریان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است.

از منابع و شواهد موجود این گونه برمی‌آید که احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره‌گیری از ایده‌ها و سبک‌ های آرایش باغ‌ های اشرافی در قرون گذشته ایران صورت گرفته‌ است. احتمالاً شیوه غرس درختان و انتخاب گونه‌های اولیه با اصول یادشده هماهنگی موزونی داشته است.

نظم و تقارن در بناهای موجود فی‌النفسه آرایش فضای سبز، طراحی آبنماها و ردیف‌ کاری اشجار با اشکال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می‌نموده است و چنان که در قدیمی ترین عکس های هوایی باغ دیده می‌شود اصول و سبک باغ سازی ایرانی را دنبال می‌کرده ‌است.

گونه‌ های مختلف گیاهی، از ویژگی های بارز باغ تاریخی نیاوران محسوب می‌شود، گونه گیاهی غالب موجود، درخت تنومند و کهنسال چنار است ‌و تقریباً معادل هشتاد درصد از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده است. تعدادی گونه‌گیاهی غیر بومی نیز در مجموعه موجود است که به تدریج با شرایط محیطی منطقه سازگاری یافته و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده‌ اند. به عبارتی شرایط طبیعی حاکم بر دامنه رشته کوه های البرز، هوای مناسب کوهپایه ‌ای، خاک های آبرفتی و حاصلخیز و فراوانی آب در این محوطه، محیط کاملاً مناسبی را برای رشد و نمو گونه‌های مختلف گیاهی فراهم نموده است.

درخت چنار، انواع سرو، انواع کاج، انواع درختان سوزنی برگ، سه رنگ، سپیدار، انواع سِدروس، نمدار، توسکا، سکویا، بلوط، شاه بلوط، نرگس درختی و انواع درختان میوه مانند توت، شاتوت، گردو، خرمالو، انجیر و گلابی عمده ترین درختان باغ نیاوران را تشکیل می دهند.

در میان درختچه های این باغ تاریخی می توان به یاس زرد، یاس بنفش، یاس هلندی، انواع ماگنولیا، انواع شمشاد، شمشاد جنگلی، پیچ گلیسین، پیچ امین الدوله، زغال اخته، فندق زینتی، گونه ای خاص از سرو به نام ژونی پیروس، نارنج سه برگ، ختمی درختی، سنجد زینتی، گل یخ و ماهونیا اشاره کرد.

انواع مختلف گل نیز در این باغ به چشم می خورد از جمله: انواع گل های هفت رنگ و مینیاتوری، پیراکانتا، شیرخشت، رزماری، لاوان، بربریس قرمز، انواع رز، انواع زنبق و همچنین انواع نشاء فصل بهاره، تابستانه و زمستانه.

عمده ترین گیاهان پوششی باغ نیاوران نیز شامل: چمن، مینای چمنی، چمن دایکوندرا، آجوکا و توت فرنگی زینتی می باشد.

باغ نیاوران در کنار درختان قدیمی و تنومند، مجموعه‌ای از پرندگان را در خود جای داده است. چرخ ریسک نیزار، بلبل خرما، گنجشک خانگی، دارکوب خالدار، کلاغ ابلق، شاه طوطی، یاکریم، مرغ مینا، سار، طوطی طوق صورتی، کبوتر کوهپایه، دلیجه و قمری از جمله پرندگانی هستند که وقتی در باغ راه می‌روید، صدای آن‌ها را به وفور می‌شنوید.