شکل‌گیری اداره کل موزه‌ها
تصمیم به ایجاد نخستین تشکیلات اداری برای اداره امور مرتبط با موزه‌ها را می‌توان به اندیشۀ تأسیس دایره‌ای به نام «عتیقات» توسط صنیع‌الدوله در صدر مشروطیت جهت سر و سامان دادن به وضع حفریات تجاری در آن دوران و درآمد دولت از این راه، دانست. اما این اندیشه‌ها تا وزارت مرتضی خان ممتازالممالک و ابراهیم حکیمی در سالهای 1295 و 1297ش. جامه عمل به خود نپوشیدند. در این سال‌ها، «اداره عتیقات و باستان‌شناسی» در ساختمان قدیم اداره معارف در شمال مدرسه دارالفنون، زیر نظر ایرج میرزا جلال‌الملک تاسیس شد.
محمدتقی مصطفوی (مدیر کل باستان‌شناسی ایران) نیز در مقاله‌ای در نشریه ایرانشهر، تأسیس یک مؤسسه رسمی در ایران به عنوان اداره موزه‌ها را مربوط به سال 1295 ش. می‌داند. او در مقاله‌ای با عنوان «باستان‌شناسی و خدمات مربوط به آثار تاریخی-ملی» می‌نویسد: « فکر تأسیس اداره‌ای برای امور آثار تاریخی در آغاز مشروطیت (1295 ش. ) در بین بود ولی به مرحله عمل درنیامد، وزارت فرهنگ اولین مجموعه آثار هنری صنعتی قدیم را در عمارت وزارت معارف جنب دارالفنون به نام «موزه‌ایران» تأسیس کرد».
در سال 1301، «انجمن آثار ملی» به همت برخی از ایران‌دوستان با هدف حفظ آثار کهن ایرانی و معرفی آن‌هابه مردم در تهران تشکیل شد. از جمله اقدامات مهم دیگری که پایه‌گذار ایجاد تشکیلات اداره موزه‌ها در کشور بود، تدوین و نشر اساسنامه این انجمن در سال 1304 است. به موجب ماده 11 این اساسنامه، دولت پس از تأسیس موزه و کتابخانه باید متخصصینی را برای اداره این تأسیسات و ثبت آثار و ابنیه قدیم استخدام کند و مسئولیت انجام آن به شعبه عتیقات واگذار شود. بر این اساس و دیگر مواد این اساسنامه در خصوص استخدام متخصصین جهت سر و سامان دادن به آثار؛ دولت وقت طبق موافقنامه‌ای در 25 مهر 1306 ش. آندره گدار فرانسوی را برای مدیریت باستان‌شناسی استخدام کرد.
در ۱۳۲۸ش ادارۀ هنرهای زیبا در وزارت فرهنگ، تاسیس شد. اندکی بعد در بهمن ماه سال ۱۳۲۹ ادارۀ یادشده به «ادارۀ کل هنرهای زیبا» ارتقا یافت که یکی از اداره‌های آن «ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامه» بود. از ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۵ فعالیت ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامه دستخوش فراز و فرود‌های اداری شد، اما از سال ۱۳۳۵ به بعد تجدید ساختار پیدا کرد و رو به رونق نهاد. تاسیس اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه در اداره کل هنرهای زیبای کشور در این سال، یکی از مهمترین اقدامات در راستای تمرکز مدیریت موزه‌های کشور بود. واحدهای تابعه این اداره کل در هنگام تاسیس موزه‌های کاخ ابیض و هنرهای ملی بود.
محل این اداره کاخ ابیض در مجموعۀ کاخ‌موزه گلستان بود و از ۳ دایره تشکیل می‌شد. عیسی بهنام در سالهای ۱۳۳۵-۱۳۳۷ش ریاست اداره را بر عهده داشت و یحیی ذکاء و جلیل ضیاپور با او همکاری می‌کردند. عمده‌ترین فعالیت آن‌هاصرف امور موزه‌ای، برپایی نمایشگاه و مطالعات گویش‌شناسی شد؛ اما با انتصاب بهاءالدین بامشاد به ریاست ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامه در ۱۳۳۷ش. ، دایرۀ فرهنگ عامه هم تحول پیدا کرد.
در نتیجۀ رشدی که ادارۀ کل هنرهای زیبا در دهۀ ۱۳۳۰ش. داشت، در ۱۳۴۰ش. از وزارت فرهنگ، منفک و به تشکیلات نخست‌وزیری پیوست و ۳ سال بعد در 1343 ش. با تغییرات و گسترش ادارة هنرهای زیبا، وزارت فرهنگ و هنر تشکیل شد. در پرتو این تحولات، دایرۀ فرهنگ مردم نخست به «اداره» ارتقا یافت و سپس در سازمان‌دهی ۱۳۴۳ش. از ادارۀ کل موزه‌ها جدا شد و به همراه ادارۀ باستان‌شناسی، «ادارۀ کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه» تشکیل شد. در این دوره بخش بناهای تاریخی اداره کل باستان‌شناسی با اداره کل موزه‌ها ادغام گردید و مجموعاً «اداره کل موزه‌ها و حفظ بناهای تاریخی» نامیده شد. این اداره کل تا مهر 1351 ش. به همین عنوان به فعالیت فرهنگی خود ذیل وزارت فرهنگ و هنر ادامه داد. بعدها به دلیل گسترش حجم برنامه‌های پژوهش و حفظ میراث فرهنگی در سال 1352 ش. اداره موزه‌ها به شکل مستقل، به اداره کل موزه‌ها تبدیل شد و با ساختاری نسبتاً وسیع با هدف نگهداشت و نمایش مواریث فرهنگی ملی در موزه‌هایی با سطح کیفی بالاتر به فعالیت پرداخت.
ایجاد و تکمیل موزه‌های جدید، ارائه آموزش‌های هنری از طریق موزه‌ها نمایشگاه‌ها و انتشارات لازم، حفاظت و حراست از اموال فرهنگی- تاریخی موجود در موزه‌ها، تربیت نیروی انسانی ماهر اعم از موزه‌داران، امنای اموال فرهنگی، تشکیل نمایشگاه‌های دائم و سیار و تهیه آرشیو فنی اموال فرهنگی-تاریخی موجود در موزه‌های سراسر کشور، از اهم وظایف اداره کل موزه‌ها بود. واحدهای تابعه اداره کل موزه‌ها در این دوره شامل موارد زیر بود:
- قسمت خدمات فنی موزه‌هاو نمایشگاه‌ها
- اداره موزه‌ها
- اداره اموال عتیقات
- اداره آموزش و انتشارات
- موزه‌های هنرهای تزئینی
- موزه مردم‌شناسی
- موزه هنرهای ملی.
در تصویر زیر چارت تشکیلاتی اداره کل موزه‌ها در سال 1354 مشاهده می‌شود:
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و هنر منحل و برخی از وظایف این وزارتخانه که ماموریت‌های میراث فرهنگی داشتند به دو وزارتخانه «فرهنگ و آموزش عالی» و «فرهنگ و ارشاد اسلامی» انتقال داده شد. با توجه به فروپاشی حکومت سلطنتی، کاخ‌های سلطنتی به عنوان مراکز فرهنگی اعلام شدند. واحدهای انتقال داده شده از وزارت فرهنگ و هنر به دو وزارتخانه بدین شرح است:
- وزارت فرهنگ و آموزش عالی
- اداره کل هنرهای سنتی
- مرکز باستان شناسی ایران
- مرکز موزه مردم شناسی
- موزه‌ایران باستان
- دفتر آثار تاریخی
- سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- اداره حفاظت میراث فرهنگی شهرستآن‌ها
- اداره کل موزه‌ها
- اداره کل بناهای تاریخی
- اداره کل کاخ‌ها
در این دوره کاخ گلستان که پیش از انقلاب به اداره کل بیوتات سلطنتی تعلق داشت، به مرکز فرهنگی تبدیل و زیر نظر وزارت امور اقتصادی و دارایی قرار گرفت.
اداره کل موزه‌ها در این مقطع، که نظارت ستادی بر مدیریت و عملکرد موزه‌ها را برعهده داشت، به دنبال اجرای قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی کشور مصوب سال 1364، در این سازمان ادغام گردید و تشکیلات آن به اداره کل موزه‌های تهران تغییر نام یافت که وظیفه داشت هدایت ستادی موزه‌های موجود در تهران را مورد توجه قرار دهد. پس از این تغییر، موزه‌های واقع در شهرستآن‌هاتحت مدیریت مدیران میراث فرهنگی استآن‌هاقرار گرفتند. اما امور ستادی موزه‌های سراسر کشور توسط اداره کل موزه‌ها و نمایشگاه به عنوان یکی از واحدهای زیرمجموعه معاونت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی اداره می‌شد.
اداره کل موزه‌ها پس از این دوره، با تغییرات تشکیلاتی و ساختاری سازمان میراث فرهنگی، تغییراتی به خود دید اما با تشکیل سازمان مستقل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 1385 و پس از آن تشکیل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال 1398، در قالب ساختار کنونی متشکل از 4 اداره زیر مجموعه (اداره برنامه‌ریزی و نظارت، اداره اموال منقول فرهنگی-تاریخی، اداره حفاظت و مرمت و اداره فنی مهندسی) به انجام وظایف تخصصی خود در زمینه رسیدگی به امور موزه‌های سراسر کشور ادامه داده است.
بخش‌های تخصصی اداره کل موزه‌ها
تشکیلات فعلی اداره کل موزه‌ها مشتمل بر چهار حوزه تخصصی است:
1- اداره نظارت و برنامه‌ریزی
2- اداره اموال فرهنگی تاریخی
3- اداره فنی مهندسی
4- اداره حفاظت اموال فرهنگی تاریخی
. ندا رسولی، «موزه و موزه‌داری در ایران(به روایت اسناد)»، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص: 112.
ندا رسولی، همان، ص 112، به نقل از «ایرانشهر»، کمیسیون ملی یونسکو، چاپخانه دانشگاه، ج 2، ص 1218-1219.
. ندا رسولی، «موزه و موزه‌داری در ایران(به روایت اسناد)»، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص: 114.
. «بنیاد و گسترش موزه در ایران»، تهران، اداره کل موزه‌ها، ج اول، ص: 1
یونس صمدی، «میراث فرهنگی در حقوق داخلی و بین‌الملل»، تهران، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، ص:83
. حمیدرضا دالوند، همان؛ «بنیاد و گسترش موزه در ایران»، تهران، اداره کل موزه‌ها، ج اول، ص: 1-2.
. یونس صمدی، «میراث فرهنگی در حقوق داخلی و بین‌الملل»، تهران، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، ص:85
. «بنیاد و گسترش موزه در ایران»، تهران، اداره کل موزه‌ها، ج اول، ص: 6
«پیشینه وزارتخانه»، وبسایت وزارت میراث فرهنگی.
. یونس صمدی، «میراث فرهنگی در حقوق داخلی و بین‌الملل»، تهران، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، ص:83 و 123.